Gendersensitiviteit is cruciaal om geweld in de privésfeer effectief aan te pakken. Het is een veelbesproken onderwerp en er zijn tal van voorlichtingsmaterialen en handreikingen ontwikkeld. Tegelijkertijd leven er nog vragen bij regionale en lokale beleidsmakers en professionals over hoe gendersensitiviteit geïntegreerd kan worden in de dagelijkse praktijk. Daarom hebben twaalf kennisinstituten, maatschappelijke organisaties, gemeenten en professionals de handen ineengeslagen en het belang van gendersensitief beleid en de beschikbare kennisdocumenten nog eens kort samengevat.  Dit artikel is door het College van de Rechten van de Mens en Centre of Expertise Veiligheid en Veerkracht van Avans Hogeschool samengesteld in samenwerking met Atria, Augeo, Blijf Groep, Emancipator, Kadera, Movisie, Regioplan, Valente, Verwey-Jonker, VNG en een aantal gemeenten. 

Wat bedoelen we eigenlijk met ‘gender’?

Gender verwijst naar rollen en verwachtingen die we van mannen en vrouwen hebben. Bij gender gaat het dus niet om biologische verschillen, maar om de maatschappelijke interpretatie van mannelijke en vrouwelijke rollen. Genderrollen zijn historisch gegroeid, cultureel bepaald en afhankelijk van een specifieke sociaaleconomische, politieke en culturele context.

Bij zowel gender als sekse is er sprake van veel variaties (bijvoorbeeld man, vrouw, transgender, non-binair en intersekse) en seksuele oriëntatie (lesbisch, homoseksueel, biseksueel, hetero, aseksueel, etc.).

Welke rol speelt gender in de privé-sfeer?

In elke samenleving heersen normen over hoe mannen en vrouwen zich horen te gedragen. Deze normen zijn vaak gebaseerd op traditionele denkbeelden en rolpatronen. Een voorbeeld van zo’n norm is ‘mannen zijn stoer en vrouwen zijn zorgzaam’. Deze normen hebben een grote invloed op de maatschappij. Bijvoorbeeld: de dominantie van het zogeheten ‘anderhalfverdienersmodel’, waarbij zowel mannen als vrouwen de verantwoordelijkheid om fulltime betaald werk te verrichten vooral bij de man neerleggen. Doordat deze normen van jongs af aan en vanuit verschillende contexten telkens weer worden bevestigd, voelen ze als natuurlijk aan en ontstaan genderstereotypen: algemene beelden over wat ‘mannelijk’ en wat ‘vrouwelijk’ is.

• Bekijk de animatie Genderstereotypering – Uit het keurslijf! van kennisinstituut Atria of lees verder over de invloed van genderstereotypen op de levensloop.  

Genderstereotypen bieden op verschillende manieren een voedingsbodem voor geweld in de privésfeer.

Ten eerste veroorzaken genderstereotypen ongelijkheid tussen mannen en vrouwen doordat in de meeste samenlevingen, inclusief de Nederlandse, ‘mannelijke’ eigenschappen in het algemeen hoger gewaardeerd worden dan ‘vrouwelijke’ eigenschappen. Een voorbeeld van genderongelijkheid is het gevoel dat bij mannen kan spelen van ‘eigendom over vrouwen’, wat een belangrijke rol speelt bij intiem terreur en femicide. Vrouwen zijn veel vaker slachtoffer van dwingende controle en ernstig geweld, waaronder seksueel geweld.

• Lees de literatuurstudie Huiselijk geweld verklaard vanuit genderperspectief van Regioplan, Movisie en Atria en de Analyse gender en huiselijk geweld van Regioplan.
• Bekijk de Augeo Magazine Special Gender en huiselijk geweld en hun animatie De rol van gender bij partnergeweld.
• Bekijk de video Geweld tegen vrouwen uitgelegd van het College voor de Rechten van de Mens.
• Lees het onderzoek Het patroon van dwang en controle is genderspecifiek van het Verwey Jonker Instituut.  

Geweld in de privésfeer komt voort uit genderongelijkheid, maar het houdt de genderongelijkheid ook in stand. Zo zijn vrouwen vaker economisch afhankelijk van hun partners en hebben zij hierdoor minder toegang tot alternatieve middelen om een gewelddadige relatie te verbreken. Daarnaast moeten slachtoffers vanwege de impact van het geweld vaak (tijdelijk) stoppen met werken. Bovendien kan geweld in de privésfeer gepaard gaan met vormen van economisch geweld, waarbij de gewelddadige partner de toegang tot werk of inkomen belemmert.

• Lees het onderzoek naar het verband tussen economische zelfstandigheid van vrouwen en het risico op partnergeweld van Atria. 

Ten tweede zijn genderstereotypen sturend in wat een man of vrouw ‘hoort te doen’. Wanneer iemand van de norm afwijkt, kan de maatschappij hen als minderwaardig beschouwen en kan dit een voedingsbodem zijn voor geweld. Zo plegen mensen die genderstereotype opvattingen hebben over rollen en seksualiteit eerder geweld tegen mensen die afwijken van de norm dan mensen die geen genderstereotype opvattingen hebben. Daarnaast is er in het stereotype beeld van ‘mannelijkheid’ weinig ruimte voor slachtofferschap en heerst er een taboe op mannelijke slachtoffers van geweld in de privésfeer. Met als gevolg dat voor alle vormen van geweld geldt dat mannelijke slachtoffers er minder over praten en ze minder vaak passende hulp krijgen.

• Lees de factsheets over de relatie tussen genderstereotype opvattingen en geweld van Atria en Rutgers (2019) en Atria, Rutgers en COC (2023). 
• Lees het literatuuronderzoek IMAGES. Ervaringen, gedrag en genderopvattingen van mannen in Nederland van Emancipator.
• Lees het Mannenmishandeling Magazine, opgesteld door Kadera, Moviera, Blijf Groep, Sterk Huis en KesslerPespektief. 

Tot slot speelt het binaire onderscheid tussen mannen en vrouwen nog steeds een grote rol in onze samenleving en worden leden van de lhbti+-gemeenschap daardoor met grote regelmaat geconfronteerd met het oordeel van anderen over de mate waarin zij wel of niet in het ‘mannelijke’ of ‘vrouwelijke’ hokje passen. Ook bij geweld in de privésfeer kan de gevoelsmatige ‘afwijkende’ seksuele oriëntatie of genderidentiteit van een kind, partner of familielid een voedingsbodem zijn.

• Lees de rapportage Onzichtbaar in twee werelden. Hulpverlening voor transgender slachtoffers van huiselijk geweld en kindermishandeling van Atria.
• Lees lhbti+ en huiselijk en seksueel geweld. Risicofactoren, hulpverlening en preventie van Significant Public en het Verwey-Jonker Instituut.
• Lees de handreiking Onzichtbaar geweld. Lhbti+ en huiselijk geweld van Movisie.
• Lees het verkennend onderzoek naar (ex-)partnergeweld onder lhbti+ jongeren van Rutgers, Atria en COC Nederland.  

Wat is ‘gendersensitief werken’ en waarom is het nodig?

Gender is onderdeel van het complex van oorzaken dat bijdraagt aan het ontstaan en voortduren van geweld in de privésfeer. Een effectieve aanpak tegen geweld focust op wegnemen of beïnvloeden van de oorzaken. Daarmee is gender een essentieel onderdeel van de aanpak van geweld in de privésfeer.

Gendersensitief werken houdt in dat je als organisatie bewust bent en rekening houdt met (stereotype) gendernormen en de verschillen in macht, afhankelijkheid en wederzijdse verwachtingen die hieruit voortkomen.

Ook internationale verdragen, zoals het Verdrag van Istanbul onderstrepen dat geweld tegen vrouwen voortkomt uit genderongelijkheid en dat geweld tegen vrouwen genderongelijkheid in stand houdt. Nederland heeft zich door ratificatie van het Verdrag van Istanbul gecommitteerd aan een reeks verplichtingen over, onder meer, de preventie van geweld tegen vrouwen en de bescherming en ondersteuning van slachtoffers. Een kernverplichting is om een genderperspectief te hanteren bij de uitvoering en toetsing van de gevolgen van het verdrag. Dit houdt in dat een genderperspectief toegepast moet worden bij de aanpak van alle fases van geweld in de privésfeer: de preventie, signalering en analyse, het stoppen en aanpakken van geweld, en bij herstel en nazorg.

• Lees de factsheet Het verdrag van Istanbul dat door de VNG is opgesteld.  

Benieuwd naar meer antwoorden op vragen, zoals:

• Hoe past gendersensitief werken in de Visie Gefaseerd Samenwerken?
• Wat kan ik als beleidsmaker doen om gendersensitief werken te bevorderen?
• Wat kan ik als professional doen om gendersensitief werken te bevorderen?
• Is gendersensitief werken nog nodig wanneer je al systeemgericht werkt?

Lees dan het volledige artikel op College voor Rechten van de Mens.

Omslagfoto: Tallie Robinson op Unsplash.