Waarom strafrechtelijke vervolging voor online seksueel geweld tekortschiet

Online seksueel geweld

Interview met PhD-kandidaat Marthe Goudsmit

Stel je voor: er wordt een naaktfoto of -filmpje van jou tegen je zin op het internet gedeeld, maar het is uiterst moeilijk, zo niet onmogelijk, om degene te vervolgen die dit heeft verspreid. Helaas is dit voor veel slachtoffers de realiteit, omdat het wereldwijd nog altijd moeilijk is om daders van dit soort misdrijven strafrechtelijk te vervolgen.

Atria sprak met de bevlogen juriste Marthe Goudsmit, die zich al geruime tijd inzet voor de verbetering van het strafrecht zodat online seksueel geweld wèl effectief vervolgd en strafbaar gesteld kan worden, overal ter wereld. In 2018 is zij een promotieonderzoek gestart aan de universiteit van Oxford, met het doel internationale richtlijnen hiervoor te ontwikkelen. In een kort gesprek met Atria licht zij het nut en de noodzaak van haar onderzoek toe.

Online seksueel misbruik van privé-beeldmateriaal

Al sinds haar studententijd verdiept Marthe zich in online seksueel geweld. De directe aanleiding hiervoor was de “Fappening-zaak” in 2014: een grootschalige hack waardoor honderden privé-foto’s zonder toestemming via het internet werden verspreid, waaronder naaktfoto’s van beroemdheden zoals Jennifer Lawrence.

De Fappening zaak

In 2014 werd een groot aantal privé-foto’s van tientallen beroemdheden en minder bekenden via het internet verspreid. Dit omvatte ook een aantal naaktfoto’s van Hollywood-sterren zoals Jennifer Lawrence, Kate Upton, Kirsten Dunst, Mary Elizabeth Winstead en meer. In de VS werd deze zaak de Fappening genoemd.

Deels waren de beelden verkregen via phishing-emails: de daders hadden uit naam van Apple of Google een e-mail gestuurd om zo de inlognamen en wachtwoorden te achterhalen van hun slachtoffers. Op deze manier kregen de daders toegang tot de mailboxen en de iCloud. In andere gevallen waren de geheime vragen van iCloud accounts correct geraden, des te meer reden om je accounts goed te beveiligen.

Uiteindelijk zijn vier daders hiervoor bestraft in de VS, met celstraffen variërend van 9 tot 18 maanden. Zij hadden alle vier meegewerkt aan de hack. De foto’s werden via vele websites gedeeld en gingen het hele internet over. Hierover twitterde de actrice Mary Elizabeth Winstead: “Aan diegenen die naar foto’s kijken die ik en mijn man jaren geleden in de privacy van ons huis hebben gemaakt, ik hoop dat je je goed voelt over jezelf.”

Het bekendste slachtoffer was de actrice Jennifer Lawrence. Jaren later had ze het er nog steeds erg moeilijk mee, vertelde ze in een interview: “Het was zo beschamend allemaal, dat ik er eigenlijk niet eens woorden voor heb. (…) Als ik terugkijk op de situatie, heb ik het gevoel dat ik ’het’ met de hele wereld heb gedaan. Iedereen kan namelijk naaktfoto’s van mij bekijken, terwijl ze maar voor één iemand bedoeld waren.”

“Ik was verontwaardigd over het gemak en de vanzelfsprekendheid waarmee mijn bekenden foto’s van de Fappening bekeken,” vertelt Marthe over deze zaak. Ze trok zich het leed van de slachtoffers aan en besloot daarom te onderzoeken hoe slachtoffers beter beschermd kunnen worden. Dit resulteerde in eerste instantie in twee scripties over het onderwerp, die de basis vormen voor haar huidige promotieonderzoek.

Ook nu richt Marthe zich specifiek op online seksueel misbruik van privé-beeldmateriaal. Dat wil zeggen dat foto’s of filmpjes worden gepubliceerd of verspreid zonder toestemming van de daarop afgebeelde persoon, bijvoorbeeld door een ex-partner. Het beeldmateriaal zelf kan dus wel met toestemming van het slachtoffer zijn gemaakt, maar dat is zeker niet altijd het geval. Zo kan een foto of filmpje ook zonder iemands medeweten genomen zijn. In sommige gevallen is het beeldmateriaal zelfs vervalst, waarbij bijvoorbeeld met Photoshop iemands hoofd op het lichaam van een pornomodel is geplakt. Een ander voorbeeld dat recent voor veel ophef zorgde, is de “Deepnude app” die kunstmatige intelligentie gebruikte om nepnaaktfoto’s van vrouwen te creëren, die er zeer realistisch uit zagen. Dit onderwerp gaat Marthe duidelijk aan het hart: “Het is mensonterend. Het schendt de privacy. Het schaadt degene die afgebeeld is.”

“Ik was verontwaardigd over het gemak en de vanzelfsprekendheid waarmee mijn bekenden foto’s van de Fappening bekeken”

Tekortkomingen in het huidige strafrecht

Vooral wanneer het slachtoffer zelf toestemming heeft gegeven voor het nemen van een foto of filmpje, zijn slachtoffers volgens Marthe nog onvoldoende wettelijk beschermd. De meeste wetten wereldwijd gaan er namelijk vanuit dat er dan automatisch ook toestemming was voor publicatie van dat beeldmateriaal. Niet alleen zijn dit twee verschillende zaken, het werkt ook victim-blaming in de hand, omdat dit lijkt te impliceren dat het slachtoffer dan maar geen foto of filmpje had moeten maken. “Wetgeving die aan victim-blaming doet, maakt die wet ontoereikend,” vindt Marthe en dit is voor haar een belangrijke reden dat dit soort wetten moeten worden aangepast: “de wet zou ervoor moeten zorgen dat privé-materiaal ook daadwerkelijk privé blijft, de wet hoeft geen mening te geven over wat jij doet met je recht op privacy.

Een ander probleem is dat veel wetten de daad alleen strafbaar stellen wanneer de dader de intentie had om het slachtoffer leed te berokkenen. Marthe legt uit: “De intentie van de dader is helemaal niet altijd het toebrengen van leed, zo kan het ook bedoeld zijn om een grap uit te halen met iemand. Voor slachtoffers maakt de intentie overigens niet uit, de nare gevolgen en het leed blijven hetzelfde. Nog een nadeel van deze aanpak is dat de intentie van iemand heel moeilijk te bewijzen is. De dader moet dit hebben geuit en daar moet dan bewijs van zijn; het moet bijvoorbeeld blijken uit comment onder de foto, hetgeen niet altijd aanwezig is.”

“Wetgeving die aan victim-blaming doet, maakt die wet ontoereikend.”

Vervolging in Nederland

Op dit moment wordt online seksueel geweld in Nederland binnen het strafrecht soms vervolgd onder smaad, laster of belediging, maar dit gebeurt niet vaak.

Vervolging onder belediging is niet wenselijk volgens Marthe, omdat dit delict een veel te licht vergrijp is in vergelijking met online seksueel geweld. Ook bij vervolging van smaad en laster signaleert ze tekortkomingen. Voor de juridische definitie van smaad en laster geldt namelijk dat het moet gaan om een slachtoffer dat aangetast is in zijn ‘eer of goede naam’. Dat kan volgens de wetsgeschiedenis als het gaat om iets dat illegaal of immoreel is. Dit betekent dat het beeldmateriaal dat zonder toestemming openbaar gemaakt is, in een van die categorieën moet vallen voordat er sprake is van smaad of laster. Dit vindt ze problematisch: “Het is niet illegaal om naaktfoto’s van jezelf te maken, en het past niet in de Nederlandse wet om te stellen dat het immoreel is. Het zou er niet toe moeten doen. Jouw privéleven is je eigen zaak, dat gaat niemand anders aan. Als iemand de keuze maakt om een naaktfoto aan een partner te sturen is dat niet immoreel. Vervolgen onder smaad en laster impliceert op deze manier ook weer dat het slachtoffer zelf mede schuldig is, wat niet zou moeten kunnen: als iemand iets privé wil houden, heeft diegene daar recht op. Dat die privacy door een ander geschonden wordt, kan niet aan het slachtoffer geweten worden.”

Het nieuwe wetsvoorstel tegen wraakporno van de Minister van Justitie, Ferdinand Grapperhaus, biedt volgens Marthe evenmin de oplossing. In dit voorstel wordt wraakporno apart strafbaar gesteld en hoeft dit dus straks niet meer vervolgd te worden onder smaad en laster. Ook komt er een gevangenisstraf op te staan van maximaal 2 jaar. Bij wraakporno gaat het om het openbaar maken van seksueel beeldmateriaal van iemand, met als doel die persoon te benadelen. En daar zit nou net de crux: “Als het voorstel wordt doorgevoerd zal ook in Nederland bewezen moeten worden dat de dader leed wil toebrengen aan het slachtoffer. De intentie van de dader moet dan bewezen worden en de daad is alleen strafbaar als het de bedoeling was om leed toe te brengen. Dat betekent dat iemand die zonder toestemming een naaktfoto deelt omdat hij het grappig vindt, niet strafbaar is. Ook al wilde de dader geen leed toebrengen dan nog zou het strafbaar moeten zijn. De intentie is eigenlijk irrelevant, het gaat erom dat het beeld is gepubliceerd zonder toestemming. Dat zou centraal moeten staan.”

“Als iemand de keuze maakt om een naaktfoto aan een partner te sturen is dat niet immoreel.”

Via het civielrecht kan een slachtoffer in Nederland een schadevergoeding eisen. Marthe vindt dit onvoldoende voor slachtoffers: “Slachtoffers willen geen geld, zij willen dat hun foto of filmpje niet wordt verspreid. Een schadevergoeding lost het probleem niet op.” Bovendien rijst hierbij de vraag of de schadevergoeding hoog genoeg is om websites tegen te houden om te publiceren.

Marthe legt uit dat de hoogte van de schadevergoeding erg aan de situatie ligt, dus daar is geen vast bedrag voor. Als het slachtoffer copyright had (d.w.z. zelf de foto heeft gemaakt) dan kan de vergoeding hoger zijn dan wanneer het slachtoffer een beroep moet doen op portretrecht omdat iemand anders de foto maakte. Daar komt bij dat de hoogte van de schadevergoeding afhankelijk kan zijn van de hoeveelheid plekken waar de foto zonder toestemming geplaatst is, met andere woorden: hoe vaak er inbreuk gemaakt is op auteurs- of portretrecht. In de zaak van mediapersoonlijkheid Patricia Paay (zie boxtekst), kreeg Paay 30.000 euro toegewezen die verhaald kon worden op o.a. de website Geenstijl. De vraag is of dit werkelijk een hoog bedrag is voor Geenstijl, omdat het een goedlopend bedrijf is en het filmpje alleen al op hun website bijna een miljoen hits kreeg. Voor een niet bekende persoon zal dit bedrag overigens vele malen lager zijn, omdat er dan waarschijnlijk minder vaak ‘inbreuk’ gemaakt wordt.

De oplossing ligt volgens Marthe juist in de effectieve strafbaarstelling van online seksueel geweld: “Strafbaarstelling zorgt ervoor dat het leed dat slachtoffers wordt aangedaan, erkend wordt.”

Patricia Paay

Een bekend voorbeeld is de zaak van de Nederlandse zangeres en mediapersoonlijkheid Patricia Paay. Een seksfilmpje, dat zij had gemaakt met haar ex-vriend, werd tegen haar wil verspreid op het internet. Zo werd er o.a. een link naar het filmpje gezet op de website Geenstijl. Als gevolg hiervan kreeg Patricia naar eigen zeggen last van psychische klachten: “Je schaamt je voor alles. Dit is het ergste wat me is overkomen. Ik ben een ander persoon geworden, ik slaap slecht en mijn hart doet zeer. Ik ben er kapot van.” Haar advocaten vertelden hierover: “Ze wilde dood. Ze heeft nog steeds psychische problemen en heeft zeer tegen de zaak op gezien.”

Na het voeren van een civiele procedure kreeg zij in 2018 een schadevergoeding van 30.000 euro toegewezen, die zij mag verhalen op de website Geenstijl en de Twitteraar Michel V., eigenaar van het Twitteraccount genaamd Eendevanger. Volgens enkele krantenberichten werd het filmpje miljoenen keren bekeken nadat Geenstijl en Eendevanger het filmpje hadden gedeeld. Paay had 450.000 euro geëist, maar dit bedrag werd niet toegekend door de rechter. Geenstijl’s reactie op de boete was: “Beduidend minder dan haar absurde eis van 450.000 euro, maar nog steeds stom.

Naast de civielrechtelijke procedure is er ook een strafrechtelijke procedure tegen drie daders gestart door het OM, waarbij smaad en laster tenlastegelegd wordt. De drie daders zijn Geenstijl, Michel V. (Eendevanger) en een vriend van Michel V. In 2018 deed het OM een schikkingsvoorstel aan hen, variërend van een boete tot een werkstraf. Alleen Geenstijl ging hiermee akkoord en zij kregen uiteindelijk een geldboete. Omdat het een schikking betrof, maakte het OM niet openbaar hoe hoog de geldboete was. Michel V. en zijn vriend hebben het voorstel afgewezen en zullen daarom strafrechtelijke vervolgd worden. De startdatum van de rechtszaak is nog niet bekend.

Meer informatie

Over twee jaar rondt Marthe haar onderzoek af en wij hopen van harte dat het wetgeving over de hele wereld zal beïnvloeden. Marthes onderzoek wordt gesteund door Stichting ENCP, voor informatie hierover en ook over het onderzoek zelf, zie: marthegoudsmit.comWil je meer weten over verschillende vormen van online seksueel geweld? Atria publiceerde hier een factsheet over.

Tekst: Lorijn de Boer | Beeld: Actrice Jennifer Lawrence in The Hunger Games

Delen:

Reacties

Gerelateerde artikelen